پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند که علل اوتیسم ترکیبی از ژنتیک و عوامل محیطی است. یعنی اگرچه ژن‌ها در آمادگی مغز برای بروز اوتیسم نقش دارند، اما شرایط محیطی، به‌ویژه سلامت و سبک زندگی مادر در دوران بارداری، می‌تواند این ژن‌های نهفته را فعال یا خاموش کند.

نقش عوامل ژنتیکی در بروز اوتیسم

دانشمندان تاکنون صدها ژن را شناسایی کرده‌اند که در رشد مغز، ارتباط بین سلول‌های عصبی و تنظیم رفتار نقش دارند. جهش یا عملکرد غیرطبیعی برخی از این ژن‌ها ممکن است باعث اختلال در مسیرهای عصبی مغز شود. با این حال، وجود ژن‌های مستعد به تنهایی برای بروز اوتیسم کافی نیست. بسیاری از کودکان دارای جهش‌های مشابه، هرگز به اوتیسم مبتلا نمی‌شوند. اینجاست که پای عوامل محیطی مادری به میان می‌آید.

عوامل محیطی مؤثر بر اوتیسم از طریق مادر

در سال‌های اخیر، دانشمندان دریافتند که آنچه مادر در دوران بارداری تجربه می‌کند — از تغذیه و وضعیت روانی گرفته تا آلودگی محیط و بیماری‌ها — می‌تواند بر مغز جنین اثر بگذارد. در ادامه به مهم‌ترین این عوامل می‌پردازیم:

۱. سلامت متابولیک مادر: چاقی و دیابت بارداری

مطالعات نشان داده‌اند که چاقی قبل از بارداری یا ابتلا به دیابت بارداری می‌تواند احتمال تولد کودک اوتیسمی را افزایش دهد. در این شرایط، بدن مادر درگیر التهاب مزمن و استرس اکسیداتیو می‌شود. این وضعیت می‌تواند از طریق جفت، روی مغز در حال رشد جنین تأثیر بگذارد. به‌علاوه، قند خون بالا و چربی‌های زیاد خون باعث تغییر در انتقال مواد غذایی و اکسیژن به جنین می‌شود که ممکن است رشد عصبی او را مختل کند.

راهکار: کنترل وزن، تغذیه متعادل، و پیگیری منظم قند خون قبل و حین بارداری می‌تواند خطر را کاهش دهد.

۲. عفونت‌ها و تب در دوران بارداری

اگر مادر در دوران بارداری، به‌ویژه در سه‌ماهه اول، دچار عفونت‌هایی مانند آنفلوآنزا، تب بالا یا بیماری‌های ویروسی شود، احتمال بروز اوتیسم در کودک افزایش می‌یابد. این موضوع بیشتر به دلیل فعال شدن سیستم ایمنی مادر و افزایش ترشح مولکول‌های التهابی است که ممکن است از جفت عبور کرده و به مغز جنین آسیب برساند.

راهکار: درمان سریع عفونت‌ها، پرهیز از تماس با افراد بیمار، و دریافت واکسن‌های مجاز پیش از بارداری از اهمیت بالایی برخوردار است.

۳. مصرف داروها و مواد شیمیایی

برخی داروها در دوران بارداری می‌توانند بر رشد مغز جنین اثر بگذارند. به عنوان مثال، تحقیقات در مورد داروهای ضدافسردگی (SSRIs) یا داروهای ضدتشنج نشان داده‌اند که ممکن است در بعضی موارد خطر اوتیسم را افزایش دهند، هرچند این یافته‌ها قطعی نیستند. از سوی دیگر، آلودگی هوا، فلزات سنگین مانند سرب و جیوه، و ترکیبات شیمیایی موجود در پلاستیک‌ها (مثل BPA) نیز ممکن است از طریق تنفس یا تغذیه وارد بدن مادر شده و بر رشد عصبی جنین اثر بگذارند.

راهکار: پیش از مصرف هر دارویی در دوران بارداری با پزشک مشورت کنید، از هوای آلوده دوری کنید و از ظروف و بسته‌بندی‌های استاندارد استفاده کنید.

۴. استرس روانی و اضطراب مادر

استرس‌های شدید یا مزمن در دوران بارداری یکی از عوامل تأثیرگذار بر رشد مغز جنین است. هنگامی که مادر دچار اضطراب یا ناراحتی شدید می‌شود، سطح هورمون‌هایی مانند کورتیزول افزایش می‌یابد. این هورمون از جفت عبور کرده و می‌تواند بر رشد بخش‌هایی از مغز که با هیجان و ارتباط اجتماعی مرتبط‌اند، اثر بگذارد.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که زنانی که در دوران بارداری با استرس‌های شدیدی مانند از دست دادن عزیز، خشونت خانگی یا مشکلات مالی مواجه بوده‌اند، کمی بیشتر در معرض تولد کودک اوتیسمی قرار دارند.

راهکار: تمرین‌های آرام‌سازی، خواب کافی، پیاده‌روی روزانه و حمایت عاطفی خانواده نقش بزرگی در کاهش استرس دارند.

۵. تغذیه مادر و کمبود مواد مغذی

تغذیه مادر یکی از مهم‌ترین عوامل قابل کنترل است. کمبود مواد مغذی مانند اسید فولیک (ویتامین B9)، ویتامین D و اسیدهای چرب امگا-۳ ممکن است بر رشد مغز جنین تأثیر بگذارد. تحقیقات نشان می‌دهد مادرانی که پیش از بارداری و در سه‌ماهه اول از مکمل فولات استفاده کرده‌اند، کمتر در معرض تولد کودک اوتیسمی بوده‌اند.

راهکار: رژیم غذایی غنی از سبزیجات، میوه‌ها، مغزها، ماهی و لبنیات سالم بهترین انتخاب برای سلامت مغز جنین است.

۶. آلودگی هوا و سموم محیطی

آلودگی هوا، ذرات معلق ناشی از خودروها و کارخانه‌ها، و حتی دود سیگار می‌توانند با افزایش خطر اوتیسم مرتبط باشند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند مادرانی که در نزدیکی جاده‌های پرترافیک یا مناطق صنعتی زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض تولد کودک مبتلا به اوتیسم هستند.

راهکار: استفاده از دستگاه تصفیه هوا، تهویه مناسب خانه، و پرهیز از رفت‌وآمد در ساعات اوج آلودگی توصیه می‌شود.

آیا می‌توان از اوتیسم پیشگیری کرد؟

از آنجا که اوتیسم علل متعددی دارد، هیچ روش قطعی برای پیشگیری وجود ندارد. اما رعایت برخی اصول می‌تواند خطر را کاهش دهد و محیطی سالم‌تر برای رشد مغز جنین فراهم کند:

• برنامه‌ریزی پیش از بارداری و کنترل بیماری‌های زمینه‌ای
• مراقبت پزشکی منظم در دوران بارداری
• مدیریت استرس و حمایت خانوادگی
• پرهیز از مصرف سیگار، الکل و مواد شیمیایی
• تغذیه متعادل و مصرف مکمل‌ها با نظر پزشک

جمع‌بندی

علل اوتیسم پیچیده و چندعاملی است. ژن‌ها زمینه‌ساز هستند، اما محیطی که مادر در دوران بارداری در آن زندگی می‌کند نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد. سلامت متابولیک، تغذیه مناسب، دوری از آلودگی‌ها، درمان به‌موقع بیماری‌ها و حفظ آرامش روانی می‌تواند از مغز در حال شکل‌گیری جنین محافظت کند.

اوتیسم نه «تقصیر» مادر است و نه نتیجه یک عامل واحد، بلکه نتیجه تعامل میان ژن و محیط است. اما با آگاهی، مراقبت و حمایت، می‌توان بسیاری از عوامل خطر را کاهش داد و آینده‌ای سالم‌تر برای کودک رقم زد.

منابع منتخب

• National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS), 2024
• BMC Medicine, “Maternal Metabolic Disorders and Autism Risk,” 2024
• PMC: “Environmental factors in autism spectrum disorder,” 2023
• WHO: Maternal Health and Neurodevelopmental Outcomes, 2022

تهیه و تنظیم:  گروه رسانه ای پیام سازان