دمانس یکی از مهم‌ترین اختلالات شناختی دوران سالمندی است که بر حافظه، تصمیم‌گیری، رفتار و حتی شخصیت افراد اثر می‌گذارد. این بیماری مجموعه‌ای از اختلالات را شامل می‌شود و آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است که بین ۶۰ تا ۸۰ درصد موارد را تشکیل می‌دهد. گاهی فراموشی و ضعف حافظه را با آلزایمر اشتباه می گیرند. اما آیا  هر فراموشی  آلزایمر است؟ آشنایی با تفاوت‌های این  اصطلاحات، علایم خطر، عواملی که احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد و روش‌های نوین تشخیص و درمان، نقش مهمی در مدیریت و پیشگیری از این بیماری‌های رو‌به‌رشد دارد. این گزارش حاصل  گفت  و گو با دکتر مهرداد روزبه، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب،دکترای نوروساینس است. با ما همراه باشید.

دمانس چیست؟

به گزارش گروه رسانه ای پیام سازان: دمانس یک بیماری واحد نیست، بلکه به مجموعه‌ای از علایم گفته می‌شود که ناشی از آسیب به ساختارها و عملکردهای مغزی است. این آسیب‌ها معمولاً باعث اختلال در حافظه، زبان، تفکر، برنامه‌ریزی، رفتار و عملکردهای روزمره می‌شود. نکته مهم این است که دمانس زمانی قابل‌تشخیص است که این تغییرات، عملکرد روزانه فرد را کاهش دهد و او برای انجام امور ساده به کمک دیگران نیاز پیدا کند.

برخلاف فراموشی طبیعی سنین بالا در دمانس، اختلالات شناختی پیشرونده و عمیق هستند. بسیاری از بیماران در ابتدا فقط دچار فراموشی کوتاه‌مدت می‌شوند، اما با پیشرفت بیماری، مشکلات زبانی، اختلال قضاوت، رفتارهای غیرعادی و بی‌تفاوتی نسبت به امور روزمره نیز بروز می‌کند.

آلزایمر؛ شایع‌ترین نوع دمانس

آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است و علت اصلی آن تجمع غیرطبیعی پروتئین‌ها در مغز است؛ از جمله:

• آمیلوئید بتا که در خارج سلول‌ها رسوب می‌کند

• پروتئین تاو که در داخل سلول‌ها تجمع می‌یابد

این رسوب‌ها باعث تخریب نورون‌ها و اختلال در انتقال پیام‌های عصبی می‌شود. با پیشرفت آلزایمر، ابتدا حافظه دچار آسیب می‌شود و سپس مهارت‌های زبانی، تصمیم‌گیری و رفتار بیمار مختل می‌شود.

بر اساس آمار سال ۲۰۱۹، حدود ۵۷ میلیون نفر در دنیا با دمانس زندگی می‌کردند که ۶۰ تا ۸۰ درصد آنها مبتلا به آلزایمر بودند. کمتر از یک درصد بیماران زیر ۶۵ سال سن داشتند که اغلب به دلیل زمینه ژنتیکی قوی دچار بیماری شده بودند.

تفاوت دمانس و سالمندی طبیعی

تشخیص آلزایمر و دمانس از سالمندی طبیعی همواره چالش‌برانگیز بوده است. نکات زیر به افتراق آن کمک می‌کند:

نشانه‌های سالمندی طبیعی

• کاهش تمرکز هنگام انجام چند کار همزمان

• فراموشی نام یک فرد و به‌یادآوردن آن چند دقیقه بعد

• خستگی ذهنی پس از فعالیت‌های طولانی

نشانه‌های هشداردهنده دمانس یا آلزایمر

• اختلال در توجه ساده

• مشکل در تشخیص چپ و راست

• خطا در درک عمق و مسافت

• تکرار سؤال‌ها یا تعریف یک داستان

• گم‌کردن مسیرهای آشنا

• کاهش علاقه‌مندی به فعالیت‌های روزانه

• مشکل در خرید و مدیریت پول

• ناتوانی در یادگیری کارهای جدید مانند کار با کنترل تلویزیون

اگر این علائم باعث مختل شدن عملکرد روزانه فرد شود، احتمال دمانس یا آلزایمر جدی است.

علل دیگر اختلال شناختی که باید از دمانس جدا شود

پیش از تشخیص آلزایمر یا هر نوع دمانس، باید شرایط دیگری  مانند موارد زیر بررسی شود:

• عمل جراحی یا عفونت حاد

• کمبود ویتامین B12

• کم‌کاری تیروئید

• داروهایی که موجب اختلال شناختی می‌شوند

• افسردگی و اضطراب شدید

گاهی بیمارانی که دچار افسردگی هستند، خودشان از مشکلات حافظه شکایت دارند در حالی که فرد مبتلا به آلزایمر معمولاً از مشکل خود آگاه نیست و خانواده او متوجه تغییرات می‌شوند.

• انواع دمانس

دمانس بسته به ناحیه درگیر مغز انواع متفاوتی دارد:

1. دمانس آلزایمر

درگیری کورتکس مغز و بروز اختلال حافظه شایع‌ترین علامت.

2. دمانس عروقی

ناشی از آسیب‌های ریزعروقی، سکته‌های کوچک و مشکلات جریان خون مغز.

3. دمانس فرونتوتمپورال

درگیری لوب‌های پیشانی و گیجگاهی که منجر به تغییر شخصیت، اختلال رفتار و مشکلات زبانی می‌شود.

4. دمانس مختلط

ترکیبی از آلزایمر و آسیب‌های عروقی؛ یکی از انواع بسیار شایع.

5. هیدروسفالی با فشار طبیعی (NPH)

بسیار شبیه آلزایمر، اما با اختلال راه رفتن و بی‌اختیاری ادرار در مراحل اولیه همراه است.

عوامل خطر دمانس و آلزایمر

برخی عوامل قابل کنترل نیستند، اما بسیاری از آنها با تغییر سبک زندگی قابل اصلاح هستند.

عوامل غیرقابل تغییر

• افزایش سن

• ژنتیک (به‌خصوص آلزایمر زودرس زیر ۶۵ سال)

عوامل قابل کنترل

• افسردگی درمان‌نشده

• مشکلات شنوایی و بینایی

• چاقی و چربی خون بالا

• انزوای اجتماعی و کاهش تعاملات انسانی

• مصرف سیگار

• اختلال خواب و آپنه خواب

• بیماری‌های قلبی–عروقی

• کمبود ویتامین B12

• ضربه‌های مکرر به سر

• آلودگی هوا

تحصیلات بالاتر و فعالیت‌های ذهنی مداوم، احتمال ابتلا به آلزایمر را کاهش می‌دهد.

روش‌های تشخیص دمانس و آلزایمر

تشخیص دقیق شامل مراحل زیر است:

• گرفتن شرح‌حال کامل

• پرسشنامه‌های سنجش حافظه و توجه

• تست‌های شناختی استاندارد

• آزمایش‌های خون برای  شناخت علل قابل درمان

• تصویربرداری‌های مغزی مانند MRI

• بررسی الگوهای رفتاری، عملکردهای روزمره و گزارش خانواده

تشخیص زودهنگام، روند درمان و مدیریت بیماری را به‌طور قابل‌توجهی بهبود می‌دهد.

درمان‌های کنونی و نوآوری‌های درمانی

امروزه درمان قطعی برای آلزایمر وجود ندارد، اما داروها و روش‌های جدید می‌توانند روند بیماری را کند کنند.

داروهای موجود

داروهای فعلی عمدتاً برای:

• کاهش علائم

• بهبود تمرکز

• افزایش عملکرد حافظه

• تقویت پیام‌رسانی عصبی

درمان‌های جدید و پیشرفته

تحقیقات نوین روی موارد زیر تمرکز دارد:

1. پاکسازی آمیلوئید بتا

2. جلوگیری از تجمع پروتئین تائو

3. کنترل التهاب مغزی

4. هدف‌گیری پروتئین Plexin B1 (به‌عنوان کلید جدید درمان آلزایمر در سال ۲۰۲۴)

5. واکسن‌های آزمایشی

6. تحریک الکتریکی مغز برای کاهش رسوب آمیلوئید

7. درمان‌های مبتنی بر بهینه‌سازی خواب

پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های آینده، درمان‌های موثرتری برای توقف پیشرفت آلزایمر وارد بازار شود.

اهمیت غربالگری و مراجعه زودهنگام

هر فردی که دچار اختلال حافظه، سردرگمی در مسیرهای آشنا، اختلال در محاسبه یا فراموشی قرارها شود، باید سریع به پزشک مراجعه کند. تشخیص در مراحل اولیه، امکان بهره‌مندی از بهترین درمان‌ها و کنترل روند بیماری را فراهم می‌کند.

جمع‌بندی

دمانس و آلزایمر از مهم‌ترین چالش‌های سلامت عمومی در جهان هستند و با افزایش امید به زندگی، تعداد مبتلایان آنها رو به رشد است. اطلاع‌رسانی، پیشگیری از عوامل خطر، تشخیص زودهنگام و بهره‌گیری از روش‌های جدید درمانی می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌طور قابل‌توجهی بهبود دهد.

زندگی فعال، تعاملات اجتماعی، مدیریت سلامت روان و توجه به خواب می‌تواند نقش مهمی در کاهش خطر دمانس و آلزایمر داشته باشد.

پرسش  های پرتکرار   و پاسخ آنها:

سوال 1:

تفاوت دمانس و آلزایمر چیست؟
پاسخ:
دمانس یک اصطلاح کلی برای توصیف کاهش پیشرونده عملکردهای شناختی مانند حافظه، توجه و تصمیم‌گیری است. آلزایمر شایع‌ترین نوع دمانس محسوب می‌شود و حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد موارد دمانس ناشی از این بیماری است. در آلزایمر رسوب پروتئین‌های آمیلوئید بتا و تاو در مغز رخ می‌دهد، اما دمانس می‌تواند، دلایل دیگری مانند سکته‌های ریز مغزی، عفونت‌ها یا اختلالات متابولیک نیز داشته باشد.

سوال 2:

آیا تحریک مغزی و اصلاح خواب می‌تواند خطر دمانس و آلزایمر را کاهش دهد؟
پاسخ:
بله. مطالعات جدید نشان می‌دهد که تنظیم چرخه خواب و به‌کارگیری روش‌های تحریک الکتریکی مغز می‌تواند، میزان رسوب آمیلوئید بتا را کاهش دهد. خواب باکیفیت نقش مهمی در پاکسازی مواد زائد مغزی دارد و تحریک غیردارویی مغز نیز به بهبود ارتباطات عصبی کمک می‌کند. هرچند این روش‌ها درمان قطعی نیستند، اما می‌توانند بخشی از برنامه پیشگیری و تأخیر در پیشرفت دمانس و آلزایمر باشد.

سوال 3:

مهم‌ترین علائم اولیه دمانس و آلزایمر که باید جدی گرفته شوند چیست؟
پاسخ:
علایم اولیه شامل فراموشی‌های مکرر، دشواری در یادگیری اطلاعات جدید، گم‌کردن مسیرهای آشنا، کاهش تمرکز، تغییرات رفتاری و مشکل در یافتن کلمات است. بروز این نشانه‌ها به‌ویژه در افراد بالای ۶۰ سال نیازمند ارزیابی نورولوژیست است، زیرا تشخیص زودهنگام می‌تواند روند درمان و کنترل علائم دمانس و آلزایمر را اثرگذارتر کند.

مصاحبه بنفشه پورناجی با دکتر مهرداد روزبه، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب،دکترای نوروساینس و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی